التنزیه لاعمال الشبیه (کتاب)

التنزیه لاعمال الشبیه

اطلاعات کتاب
نویسنده	سید محسن امین
تاریخ نگارش	محرم۱۳۴۶ق
موضوع	انحرافات در سوگواری سیدالشهداء
زبان	عربی
اطلاعات نشر
تاریخ نشر	۱۳۴۷ق

اَلتّنْزیه لِاَعْمالِ الشّبیه رساله‌ای مختصر از آثار سید محسن امین در نقد رفتارهای غیردینی در سوگواری سید الشهداء. در این رساله برخی از شیوه‌های سوگواری مانند قمه‌زنی نقد شده و سید محسن امین آن‌ها را غیرشرعی و حرام می‌داند. چاپ این رساله با واکنش‌های فراوانی مواجه شد و تأییدیه و ردّیه‌‎هایی بر آن نوشته شد. جلال آل احمد این رساله را به زبان فارسی ترجمه و با عنوان «عزاداری‌های نامشروع» در ایران منتشر کرد.

سید محسن امین و تلاش برای اصلاح شعائر حسینی

سید محسن امین برای اصلاح شعائر حسینی، کتب مختلفی تألیف کرد و اقدامات عملی به‌کار برد؛ از لواعج الاشجان، تاریخ توابین، اشعاری در رثای سیدالشهدا، اقناع اللائم. او همچنین المجالس السنیه را در پنج جلد در مصائب و مناقب اهل بیت نوشت. با فتوای او بسیاری از سوگواری‌های نادرست در دمشق جمع شد. پس از اعتراض‌هایی که به او شد، کتاب التنزیه لأعمال الشبیه را نگاشت.

این رساله مختصر که حجم آن، در حدود بیست صفحه است، در سال ۱۹۲۷م نگاشته شده اما تا پایان سال ۱۹۲۸م منتشر نشد. علّت این تأخیر، تردید مؤلّف درباره پیامدهای انتشار آن یا بیم ناشر از عکس‌العمل‎ها بوده است. مجله العرفان از نشر آن استقبال کرد و نوشت که این رساله، ردّیه استواری است بر ضدّ بدعت‌هایی که برخی از عالمان در نبطیه و جبع لبنان منتشر ساخته و موجب ریشخند شیعه شده‌اند و مستند به دلایل استوار دینی و عقلی.

علت نگارش

رساله التنزیه دفاعیه سید محسن امین از دیدگاه خود است. این رساله واکنشی به مباحث مطرح در باب سوگواری در آن زمان و پاسخ و نقدی بر رساله سیماء الصلحاء است. نقطه آغاز این مباحث نوشته‌ای در سال ۱۳۴۵ق در «صحیفة الاوقات العراقیة» است. این نوشته خلاصه‎ای از گفتگو با سید محمدمهدی موسوی قزوینی (۱۲۷۲ - ۱۳۵۸ق) است و بدون اجازه وی منتشر شده است. در این مقاله، او قمه‌زنی را رفتاری خشن و وحشی می‌شمرد و آن را حرام می‌داند. پس از آن اعتراض‌هایی به او می‌شود. قزوینی مقاله «صولة الحق علی جولة الباطل» را در توضیح و تفصیل آن نوشته منتشر می‌کند. همزمان با یادداشت موسوی قزوینی، سید محسن امین در نشریه «العهد الجدید» لبنان، درباره اصلاح سوگواری سیدالشهدا می‌نویسد.

پس از چاپ مقاله قزوینی، اهالی بصره استفتائاتی از علمای نجف کردند. بیشتر این استفتائات، مخالف نظر قزوینی بود. برخی از علما مانند عبدالله مامقانی، محمدحسین کاشف الغطاء، حسن مظفر، مرتضی آل یاسین، محمدجواد حچامی رسائلی در پاسخ به قزوینی نوشتند.خطای یادکرد: برچسب تمام‌کنندهٔ </ref> برای برچسب <ref> پیدا نشد

1. حتی اگر این امور حرام نباشند، موجب عار و ننگ مذهب و متدینان است و موجب تنفر مردم است و ترکش -بر فرض اباحه- موجب ضرری نیست و اقتضای اصلاح و به دلیل محافظت از مذهب، ترک و اجتناب از آن است.

سید محسن امین این امور را از افسون‌های شیطان، موجب غضب خدا و رسولش، و همچنین منافی هدف سید الشهداء در احیاء دین و نهی از منکر می‌داند.

ادله تحریم و مخالفت

او قمه زنی و خراشیدن بدن را حرام می‌داند و برای ادعای خود استدلال و مؤیدهایی ذکر می‌کند:

• این کار وهن و عار شیعه و موجب تنفر از مذهب است. با «کونوا لنا زیناً و لاتکونوا علینا شیناً» منافات دارد؛ زیرا موجب هتک دین است.
• ایذاء و آزار رساندن به بدن و موجب امراض است.
• وجوب حفظ نفس.
• مخالفت با شریعت سهله و سمحه.
• مخالف ادب است.
• عدم نقل در روایات برای انجام چنین اموری و عدم نقل چنین رفتاری در رفتارهای معصومین. حتی در زمان آزادی شیعیان –زمان مأمون و اوائل بنی عباس-، چنین امری نیست.
• اصل در اموری که ضرری هستند حرمت است و دفع ضرر واجب است عقلا و نقلا.

سید محسن امین در نقد کسانی که این عمل را مستحب می‌دانند، می‌گوید اگر چنین بود علما باید خود پیشگام این حرکت بودند، اما از هیچ عالمی تاکنون دیده نشده است که خون خود را جاری کند یا چنان ضربه بزند که به سرخی گراید. او در پاسخ عدم جلوگیری علما از این عمل، تأثیر نکردن نهی علما را دلیل عدم منع علما می‌داند. اگرچه اصل عدم نهی علما هم نادرست است و کسانی مانند سید ابوالحسن اصفهانی صریحاً از قمه‌زنی نهی کرده‌اند.

سید محسن امین در این رساله می‌گوید سوگواری و شعائر حسینی اگر از اعمال منکر و منفی تهذیب شود، از سودمندترین مدارس است و قوی‎ترین ابزار تبلیغ راه اهل بیت است. اما اگر از این اعمال سترده نشود، از قوی‎ترین اسباب تنفر از دین اسلام و راه اهل بیت است.

از نظر سید محسن امین، وارد ساختن این امور در مراسم سوگ حسینی، از تسویلات شیطان و از منکراتی است که خداوند و پیامبرش و امام حسین علیهم السلام را خشمگین می‌سازد. وی، در راه احیای دین جدّش و از بین بردن منکرات کشته شد، حال چگونه به انجام دادن آن‌ها رضایت می‌دهد، بویژه آن که این کارها به عنوان طاعت و عبادت صورت گیرد.

پاسخ به انتقادات سیماء الصلحاء

وی در این رساله، به نقد دعاوی کتابی می‌پردازد که به دفاع از عزاداری رایج و در نقد دیدگاه وی منتشر شده بود و بی‌آن که نام کتاب یا نویسنده آن را ببرد، خرده گیرانه و با توجّه به جوانب مختلف، نقد خود را پیش می‌برد.

• اشکالات املایی: او در این نوشته حتّی اشکالات املایی، دستوری و نگارشی کتاب مورد نقد را نشان می‌دهد. برای مثال، در هر جا کلمه‎ای از نظر املایی یا صرفی نادرست باشد، با علامت[کذا]آن را مشخّص می‌سازد. همچنین آن ناقد، در کتاب خود نوشته بود:«اولاً الغیر مشروع فی الإسلام...»

• پاسخ به قیاس قمه زنی به حجامت: سیماء الصلحاء با قیاس قمه زنی به حجامت، آن را مستحب می‌شمرد. سید محسن امین به اینگونه استدلال پاسخ می‌دهد که اصل در حجامت حرمت است و بر اثر اضطرار مباح است. اگر قمه زنی را نوعی حجامت بدانیم، تنها در صورتی واجب است که پزشک تشخیص دهد مانع از مرگ است و آن گاه مستحب خواهد بود که برای درمان بیماری غیرمهلک باشد و آن گاه که این منافع در کار نباشد و تنها موجب زیان و ضرر گردد، حرام خواهد بود و قمه زنی اینگونه نیست.

• نقل اخبار ضعیف:سید محسن امین پیش‌تر گفته بود که در منابر باید از نقل داستان‌های دروغین و روایات نادرست، پرهیز شود. ناقد وی در پاسخ می‌نویسد که: بسیاری از عالمان بزرگ در امور مستحب، به احادیث ضعیف عمل می‌کنند و روشن است که روایاتی که در تعزیه نقل می‌شود از نوع «رُخص» هستند نه از «عزائم» و همان گونه که خداوند دوست دارد به عزائم او عمل شود، دوست دارد که به رخص عمل گردد. سید محسن امین در پاسخ می‌گوید: میان رخص در احکام با نقل تاریخ رابطه‎ای نیست. رخصت و عزیمت، ناظر به تکالیف فردی هستند، نه امور تاریخی. افزون بر این، امین بر سخنان کذب نه ضعیف ایراد گرفته بود.

• سکوت علما در برابر انحرافات: سیماء الصلحاء سکوت علما را کاشف از استحباب قمه زنی می‌داند. سید محسن امین پاسخ می‌دهد اگر اینچنین بود باید خود علما پیشگام بودند، درحالیکه نیستند.
  آن گاه می‌گوید که این کار، در جبل عامل پیشینه نداشته و گزارش نشده است کسی دست به انجام چنین کارهایی زده باشد. در زمان‌های گذشته نیز حتّی در دوران آل بویه که شیعیان آزادی کامل داشتند و در زمان شیخ مفید و شریف مرتضی و رضی که بازار بغداد در روز عاشورا تعطیل و مراسم سوگواری برگزار می‌شد، نقل نشده است که کسی اقدام به قمه زنی کرده باشد.

• استناد به حکم فقها: امین برخی از استنادهای سیماءالصلحاء به حکم فقها مانند کاشف الغطاء و میرزای قمی را رد می‌کند.

وی در نهایت با لحنی تند، رساله خود را به پایان می‌رساند و می‌نویسد: فاجعه کربلا بر سر جدّ ما آمد و «لیست الثکلی کالمستأجرة مرور این رساله، نشان می‌دهد که مؤلّف با سبکی برهانی - جدلی به نقد حریف پرداخته و در این میان، در مواردی از استدلال‌های ضعیفی سود جسته و گاه مصادره به مطلوب کرده است. نکته‌ای که ناقدان او، از آن نیک بهره برداری کردند.

این رساله‌ها بارها چاپ شده است. اما در چاپ‌های مختلف، اختلاف دیده می‌شود. جملات فراوان و حتی گاهی صفحاتی از چاپ نخست در چاپ‌های بعدی نیست. این اختلاف‌ها در کتاب وقفة مع رسالة التنزیه بررسی شده است.

پیامدها

واکنش‌های بسیاری به رساله التنزیه صورت گرفت. این واکنش‌ها منحصر به گفتگوی علمی و مباحثات طلبگی نبود. گاهی او را به استغفار دعوت کردند و گاه علیه او شعر سرودند و حتی به او تهمت‌هایی زدند و در برخی محافل او را سب و لعن می‌کردند. جلال آل احمد این کتاب را به فارسی ترجمه کرد اما مخالفان، نسخه‌های کتاب را خریدند و سوزاندند. در رد و تأیید آن رسائل دیگری نوشته شد. محمد حسون در سه جلد با عنوان رسائل الشعائر الحسینیه رساله‌هایی را که پیرامون التنزیه و مقاله سید مهدی قزوینی نوشته شد، جمع کرده و خود مقدمه‌ای مفصل بر آن نوشته است. این رساله‌ها بدین شرح است:

پانویس

منابع

• رسائل الشعائر الحسینیه؛ رسالة التنزیه للسید محسن الامین والرسائل المؤیدة والمعارضة لها، گردآوری و تحقیق: محمد حسون، الرافد، ۲۰۱۱م.
• امین، سید محسن، عزادری‌های نامشروع، ترجمه جلال آل احمد، به کوشش قاسم یاحسینی، نشر شروه، بوشهر، ۱۳۷۱.
• آنده ورنر، اختلاف نظر علما درباره برخی از جنبه‌های سوگواری محرم، ترجمه رسول جعفریان، آیینه پژوهش، بهمن و اسفند ۱۳۸۲،ش ۸۴.
• امین، هیثم، حرکة الاصلاح الشیعی: علماء جبل عامل و ادباوه من نهایة الدولة العثمانیة الی بدایة استقلال لبنان، ذارالانهار، بیروت، ۲۰۰۰م.
• جلال آل احمد، یک چاه و دوچاله و مثلاً شرح احوالات، رواق، تهران، ۱۳۴۳ش.
• عدة من المؤلفین بسعی حیدر حب الله،‌ جدل و مواقف فی الشعائر الحسینیه، دارالهادی، بیروت، ۲۰۰۹م.